INDIA । পাকিস্তানৰ ভাবুকিৰ প্ৰতি ভয় কৰাৰ প্ৰয়োজন নাই।কাৰণ ভাৰতৰ বায়ু প্ৰতিৰক্ষা ব্যৱস্থা অতি শক্তিশালী।ভাৰতৰ বায়ু প্ৰতিৰক্ষা ব্যৱস্থা (Air Defense System) হৈছে দেশৰ নিৰাপত্তাৰ ক্ষেত্ৰত এটা অতি গুৰুত্বপূৰ্ণ অংশ। আধুনিক যুগত যুদ্ধৰ প্ৰকৃতি সলনি হৈছে আৰু আকাশৰ যোগেদি আক্ৰমণৰ সম্ভাৱনা যথেষ্ট বৃদ্ধি পাইছে। শত্ৰুপক্ষৰ বিমান, মিছাইল, ড্ৰ’ন আৰু অন্যান্য উন্নত অস্ত্ৰৰ পৰা দেশৰ সীমা, গুৰুত্বপূৰ্ণ অঞ্চল আৰু জনসাধাৰণক সুৰক্ষা প্ৰদানৰ বাবে ভাৰতৰ বায়ু প্ৰতিৰক্ষা ব্যৱস্থা অতি উন্নত আৰু বহুমুখী কৌশলৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল। এই ব্যৱস্থা ভাৰতীয় সেনা, বিমান বাহিনী আৰু নৌসেনাৰ সমন্বিত প্ৰচেষ্টাৰ জৰিয়তে কাম কৰে। ভাৰতৰ বায়ু প্ৰতিৰক্ষাৰ বিকাশৰ ইতিহাস, বৰ্তমানৰ অৱস্থা, প্ৰযুক্তিগত উৎকৰ্ষতা আৰু ভৱিষ্যতৰ সম্ভাৱনীয়তাৰ বিষয়ে এই প্ৰৱন্ধত বিশদভাৱে আলোচনা কৰা হ’ব।
ভাৰতৰ বায়ু প্ৰতিৰক্ষা ব্যৱস্থাৰ বিকাশৰ যাত্ৰা স্বাধীনতাৰ পিছৰ পৰাই আৰম্ভ হৈছিল, কিন্তু ইয়াৰ আধুনিক ৰূপ গঢ় লৈ উঠিছে বিগত কেইটামান দশকত। ১৯৯৯ চনৰ কাৰ্গিল যুদ্ধৰ পিছত ভাৰতৰ প্ৰতিৰক্ষা ব্যৱস্থাৰ দুৰ্বলতা প্ৰকাশ পাইছিল আৰু তাৰ পৰাই বায়ু প্ৰতিৰক্ষাৰ ক্ষেত্ৰত অধিক গুৰুত্ব দিয়া হৈছে। পাকিস্তান আৰু চীনৰ পৰা সম্ভাৱ্য মিছাইল আৰু বায়ু আক্ৰমণৰ ভাবুকিৰ প্ৰতি লক্ষ্য ৰাখি ভাৰতে বহু-স্তৰীয় বায়ু প্ৰতিৰক্ষা ব্যৱস্থা গঢ়ি তুলিছে। এই ব্যৱস্থাৰ মূল লক্ষ্য হৈছে শত্ৰুৰ আক্ৰমণকাৰী বিমান, বেলিষ্টিক মিছাইল, ক্ৰুজ মিছাইল আৰু অন্যান্য বায়ু-ভিত্তিক অস্ত্ৰক ধৰা পেলোৱা, ট্ৰেক কৰা আৰু ধ্বংস কৰা।ইয়াৰ জৰিয়তেই ভাৰতে শেহতীয়া পাকিস্তানৰ মিছাইল আক্ৰমণক ব্যৰ্থ কৰিছে।
ভাৰতৰ বায়ু প্ৰতিৰক্ষা ব্যৱস্থাৰ অন্যতম উল্লেখযোগ্য অংশ হৈছে আকাশ মিছাইল ব্যৱস্থা। ভাৰতৰ প্ৰতিৰক্ষা গৱেষণা আৰু উন্নয়ন সংস্থা (DRDO) আৰু ভাৰত ডাইনামিক্স লিমিটেডে স্বদেশীভাৱে নিৰ্মাণ কৰা এই ব্যৱস্থা ২৫ কিলোমিটাৰ পৰ্যন্ত দূৰত্বত থকা লক্ষ্য ধ্বংস কৰিব পাৰে। আকাশ মিছাইল ব্যৱস্থাৰ সফলতা ভাৰতৰ প্ৰতিৰক্ষা প্ৰযুক্তিৰ ক্ষেত্ৰত এক গুৰুত্বপূৰ্ণ মাইলৰ খুঁটি। ইয়াৰ উপৰিও ভাৰতে বাৰাক-৮ মিছাইল ব্যৱস্থাৰ বিকাশৰ বাবে ইজৰাইলৰ সৈতে সহযোগিতা কৰিছে। এই ব্যৱস্থা সমুদ্ৰ আৰু স্থলভাগৰ পৰা পৰিচালনা কৰিব পৰা যায় আৰু ৭০-১০০ কিলোমিটাৰ দূৰত্বৰ লক্ষ্য ধ্বংস কৰিবলৈ সক্ষম। বাৰাক-৮ ভাৰতীয় নৌসেনাৰ জাহাজতো সংস্থাপন কৰা হৈছে, যাৰ ফলত সমুদ্ৰৰ পৰা আক্ৰমণৰ প্ৰতিৰক্ষাৰ ক্ষমতা বৃদ্ধি পাইছে।
এই দুটাৰ উপৰিও ভাৰতে ৰাছিয়াৰ পৰা S-400 ট্ৰায়াম্ফ মিছাইল ব্যৱস্থা ক্ৰয় কৰিছে, যি বিশ্বৰ অন্যতম উন্নত বায়ু প্ৰতিৰক্ষা ব্যৱস্থা হিচাপে পৰিগণিত। S-400 এ ৪০০ কিলোমিটাৰ পৰ্যন্ত দূৰত্বৰ লক্ষ্য ধ্বংস কৰিব পাৰে আৰু একে সময়তে একাধিক লক্ষ্যৰ ওপৰত কাম কৰিব পাৰে। এই ব্যৱস্থাৰ সংযোজনৰ ফলত ভাৰতৰ বায়ু প্ৰতিৰক্ষা ক্ষমতা যথেষ্ট শক্তিশালী হৈছে। S-400 ব্যৱস্থাৰ প্ৰথম ইউনিট ২০২১ চনত ভাৰতত স্থাপন কৰা হৈছিল আৰু ইয়াক বিশেষকৈ উত্তৰ আৰু পশ্চিম সীমান্তৰ সুৰক্ষাৰ বাবে ব্যৱহাৰ কৰা হৈছে।
ভাৰতৰ বেলিষ্টিক মিছাইল প্ৰতিৰক্ষা কাৰ্যসূচী (Ballistic Missile Defence Programme) বায়ু প্ৰতিৰক্ষাৰ অন্যতম গুৰুত্বপূৰ্ণ দিশ। এই কাৰ্যসূচী ২০০০ চনত আৰম্ভ কৰা হৈছিল আৰু ইয়াৰ মূল উদ্দেশ্য হৈছে শত্ৰুৰ বেলিষ্টিক মিছাইল ধ্বংস কৰা। এই কাৰ্যসূচীৰ অধীনত পৃথ্বী এয়াৰ ডিফেন্স (PAD) আৰু এডভান্সড এয়াৰ ডিফেন্স (AAD) নামৰ দুটা মিছাইল ব্যৱস্থাৰ বিকাশ কৰা হৈছে। PAD ব্যৱস্থা উচ্চ উচ্চতাত (exo-atmospheric) আৰু AAD ব্যৱস্থা নিম্ন উচ্চতাত (endo-atmospheric) মিছাইল ধ্বংস কৰিবলৈ সক্ষম। এই দুয়োটা ব্যৱস্থাৰ সফল পৰীক্ষা সম্পন্ন হৈছে আৰু ইয়াক ভাৰতৰ প্ৰতিৰক্ষা ব্যৱস্থাৰ মেৰুদণ্ড হিচাপে গণ্য কৰা হৈছে।
বায়ু প্ৰতিৰক্ষাৰ ক্ষেত্ৰত ৰাডাৰ ব্যৱস্থাৰ ভূমিকাও অতি গুৰুত্বপূৰ্ণ। ভাৰতে স্বদেশী আৰু বিদেশী ৰাডাৰ ব্যৱস্থাৰ সমন্বয়ৰে শত্ৰুৰ গতিবিধি নিৰীক্ষণ কৰে। অৰ্জুন, ৰাজেন্দ্ৰ আৰু ইন্দ্ৰৰ দৰে ৰাডাৰ ব্যৱস্থা ভাৰতৰ নিজস্ব প্ৰযুক্তিৰ ফল। এই ৰাডাৰসমূহ উচ্চ ক্ষমতাসম্পন্ন আৰু দীৰ্ঘ দূৰত্বৰ লক্ষ্য ধৰা পেলোৱাত সক্ষম। ইয়াৰ উপৰিও S-400 ব্যৱস্থাৰ সৈতে যি ৰাডাৰ সংযোজিত হৈ আহে, সেইবোৰে ভাৰতৰ নিৰীক্ষণ ক্ষমতাক আৰু বৃদ্ধি কৰিছে।
ভাৰতৰ বায়ু প্ৰতিৰক্ষা ব্যৱস্থাৰ এটা অনন্য বৈশিষ্ট্য হৈছে ইয়াৰ স্বদেশীকৰণৰ প্ৰতি গুৰুত্ব। ‘মেক ইন ইণ্ডিয়া’ পদক্ষেপৰ জৰিয়তে ভাৰতে নিজৰ প্ৰতিৰক্ষা প্ৰযুক্তিৰ উৎপাদন বৃদ্ধি কৰিছে। আকাশ, পৃথ্বী আৰু ব্ৰহ্মস্ত্ৰৰ দৰে মিছাইল ব্যৱস্থাৰ উৎপাদনত স্থানীয় কোম্পানীৰ অংশগ্ৰহণ বৃদ্ধি পাইছে। ইয়াৰ ফলত ভাৰতৰ অৰ্থনীতি শক্তিশালী হোৱাৰ লগতে বিদেশী প্ৰযুক্তিৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীলতা হ্ৰাস পাইছে। তদুপৰি, ভাৰতে ইজৰাইল, ৰাছিয়া আৰু আমেৰিকাৰ দৰে দেশৰ সৈতে প্ৰযুক্তি স্থানান্তৰ আৰু যৌথ উৎপাদনৰ চুক্তিৰ জৰিয়তে নিজৰ ক্ষমতা বৃদ্ধি কৰিছে।
বৰ্তমানৰ ভূ-ৰাজনৈতিক পৰিস্থিতিত ভাৰতৰ বায়ু প্ৰতিৰক্ষা ব্যৱস্থাৰ গুৰুত্ব আৰু বৃদ্ধি পাইছে। চীন আৰু পাকিস্তানৰ সৈতে সীমান্তৰ উত্তেজনা, সন্ত্ৰাসবাদৰ ভাবুকি আৰু আঞ্চলিক অস্থিৰতাৰ পৰিপ্ৰেক্ষিতত এই ব্যৱস্থাৰ ভূমিকা অপৰিহাৰ্য। উদাহৰণস্বৰূপে, ২০২০ চনত লাডাখৰ গালৱান উপত্যকাত চীনৰ সৈতে সংঘাতৰ পিছত ভাৰতে পূৰ্বাঞ্চলত বায়ু প্ৰতিৰক্ষা ব্যৱস্থা বৃদ্ধি কৰিছিল। একেদৰে, পাকিস্তানৰ পৰা অহা ড্ৰ’ন আক্ৰমণৰ ভাবুকিৰ প্ৰতি সঁহাৰি জনাবলৈ ভাৰতে ড্ৰ’ন-বিৰোধী প্ৰযুক্তিৰ উন্নয়নৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিছে।সদ্যহতে যোৱাকালি আৰু আজিও ভাৰতে সফলতাৰে পাকাস্তানৰ ড্ৰ’ন আক্ৰমনক ধ্বংস কৰিছে।
ভৱিষ্যতৰ প্ৰতি লক্ষ্য ৰাখি ভাৰতে বায়ু প্ৰতিৰক্ষাৰ ক্ষেত্ৰত নতুন নতুন প্ৰযুক্তিৰ বিকাশৰ পৰিকল্পনা কৰিছে। SAMAR-2 নামৰ এটা নতুন মিছাইল ব্যৱস্থাৰ পৰীক্ষাৰ প্ৰস্তুতি চলি আছে, যি অধিক উন্নত আৰু বহুমুখী হ’ব। ইয়াৰ উপৰিও লেজাৰ-ভিত্তিক প্ৰতিৰক্ষা ব্যৱস্থা আৰু কৃত্ৰিম বুদ্ধিমত্তাৰ (AI) সংযোজনৰ জৰিয়তে ভাৰতে নিজৰ প্ৰতিৰক্ষা ব্যৱস্থাক আৰু শক্তিশালী কৰাৰ পৰিকল্পনা কৰিছে। এই নতুন প্ৰযুক্তিসমূহে ভাৰতক আগন্তুক দশকসমূহত সম্ভাৱ্য ভাবুকিৰ সৈতে মোকাবিলা কৰাত সহায় কৰিব।
সামৰণিত ক’ব পাৰি যে ভাৰতৰ বায়ু প্ৰতিৰক্ষা ব্যৱস্থা দেশৰ নিৰাপত্তাৰ এক শক্তিশালী ঢাল হিচাপে কাম কৰি আছে। স্বদেশী প্ৰযুক্তিৰ উন্নয়ন, আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় সহযোগিতা আৰু আধুনিক যুদ্ধৰ প্ৰতি সঁহাৰি জনোৱাৰ ক্ষমতাই এই ব্যৱস্থাক বিশ্বৰ অন্যতম উন্নত প্ৰতিৰক্ষা ব্যৱস্থাৰ শাৰীত স্থান দিছে। ভৱিষ্যতে নতুন প্ৰযুক্তিৰ সংযোজন আৰু কৌশলগত উন্নতিৰ জৰিয়তে ভাৰতৰ বায়ু প্ৰতিৰক্ষা ব্যৱস্থা আৰু শক্তিশালী হ’ব, যাৰ ফলত দেশৰ সুৰক্ষা নিশ্চিত হ’ব। এই ব্যৱস্থা কেৱল সামৰিক ক্ষেত্ৰতেই নহয়, জাতীয় গৌৰৱ আৰু আত্মনিৰ্ভৰশীলতাৰ প্ৰতীক হিচাপেও পৰিগণিত হৈছে।
লেখকঃ সত্যব্ৰত বৰা
